Seksualiteit na kanker; wat kan er veranderen?

Na de diagnose en behandeling van kanker kan er veel veranderen op het gebied van seksualiteit. Welke veranderingen kunnen zich voordoen en hoe ga je daarmee om?

De diagnose

De diagnose kanker zet je wereld op zijn kop. Er is onzekerheid, je hebt vragen, en gaat een periode van behandeling(en) tegemoet. Je bent zelf zoekende hoe met al deze veranderingen om te gaan. Daarnaast kan het lastig zijn ook nog eens vragen en reacties uit je omgeving te krijgen. Het schema van het ziekenhuis bepaalt je agenda. Je gaat in overlevingsstand.

Kanker en seksualiteit

Door de diagnose en behandeling verandert je lijf, energie, en mogelijk ook je behoefte op seksueel gebied. Vrijen (in de breedste zin van het woord) kan echter tijdens de behandeling ook juist nabijheid, ontspanning of troost bieden. Voor iedereen is dit anders. Elke persoon die voor kanker wordt behandeld maakt hierin zijn of haar eigen veranderingen mee. Vaak is er in de periode na behandeling pas tijd om te realiseren wat er is gebeurd. Voor veel mensen is dat ook het moment dat veranderingen in seksualiteit duidelijk worden. Op wat voor manier heeft de behandeling van kanker eigenlijk effect op seksualiteit?

De behandeling

De behandeling van kanker bestaat meestal uit een combinatie van verschillende soorten behandeling. De meest voorkomende typen behandeling zijn een operatie, chemotherapie, radiotherapie (bestraling), (anti-)hormonale therapie en immunotherapie. Bij bepaalde typen kanker, bijvoorbeeld bij leukemie, kan een stamceltransplantatie onderdeel van de behandeling zijn. Hieronder wordt per type uitgelegd wat de gevolgen op seksueel gebied kunnen zijn.

Kanker kan op alle plekken in het lichaam ontstaan. Afhankelijk van o.a. de locatie, het type kanker en de grootte van de tumor wordt de behandeling bepaald. Omdat het beschrijven van al deze behandelingen en gevolgen in dit artikel te uitgebreid zou worden, beschrijven we veel voorkomende situaties hieronder. Heb je een ander soort kanker gehad of een behandeling die niet precies was zoals hieronder beschreven, dan kan het alsnog nuttig zijn het artikel te lezen. Mogelijk herken je dingen of is het op een net andere manier toch van toepassing op jou. In het laatste stuk van het artikel geven we tips voor het omgaan met seksuele veranderingen.

Operatie

Er zijn veel soorten operaties die kunnen worden uitgevoerd. Soms wordt alleen de tumor verwijderd, soms een heel orgaan of lichaamsdeel. Een gynaecologische operatie kan bijvoorbeeld een verwijdering van de baarmoeder, eierstokken of baarmoederhals zijn. Of een operatie aan de vagina of vulva. Er kunnen verschillende veranderingen optreden, zoals:

• verkorting van de vagina.
• veranderingen aan de vulva, waaronder ook de clitoris. Dit kunnen zichtbare veranderingen zijn, zoals het uiterlijk van de vulva dat anders is. Maar ook veranderingen in gevoel, bijvoorbeeld een gevoeligere vulva of een minder gevoelige clitoris.
• veranderingen aan het slijmvlies van de vagina of de doorbloeding van de vaginawand.
• beschadiging van zenuwen in het gebied van de onderbuik en geslachtsdelen.
• een veranderd gevoel bij orgasme, bijvoorbeeld na een baarmoederverwijdering.

Bij borstkanker kan een operatie bestaan uit een borstverwijdering (mastectomie) met of zonder borstreconstructie, of een borstsparende operatie. Soms wordt de poortwachters-/schildwachtklier in de oksel verwijderd. Deze operaties kunnen gevolgen hebben zoals:

• het missen van de borst als deel van jouw lichaam of als deel van je gevoel van vrouwelijkheid.
• een veranderd gevoel in de borst. Daardoor verandert de borst als erogene zone.
• verlies van of een veranderd gevoel in de tepel(s).
• littekens.
• een pijnlijke borst of gevoelig littekenweefsel.
• lymfoedeem in de arm. Dit kan het lichaamsbeeld kan aantasten of bepaalde seksuele posities moeilijk maken om vol te houden.

Na een operatie voor penis-, prostaat- of zaadbalkanker kunnen veranderingen optreden zoals:

• verkorting van de penis (bijvoorbeeld het verliezen van de eikel) of een (bijna) gehele verwijdering van de penis.
• een veranderd uiterlijk van de penis.
• beschadiging aan zenuwen of bloedvaten. Hierdoor kan het gevoel in het genitaal gebied veranderen, of is de doorbloeding minder goed. Dit kan leiden tot erectieklachten.
• het missen van een zaadbal. Dit tast de vruchtbaarheid aan en kan het lichaamsbeeld beïnvloed worden. Ook kan de hormoonhuishouding veranderen.

Na een operatie voor blaaskanker kunnen de zenuwen in het genitaal gebied zijn aangetast. Dit kan gevolgen hebben voor gevoeligheid voor aanraking en kan leiden tot verandering in orgasme. Ook kan er sprake zijn van incontinentieklachten.

Na een operatie aan de anus of de (endel)darm kunnen pijnklachten optreden, en moeite om de ontlasting op te houden. Dit kan een gevoel van onzekerheid geven, zowel in het algemeen als tijdens seks.

Na een operatie voor hoofd-/halskanker kan je moeite ervaren bij slikken, ademen, praten, of kan de speekselproductie verminderen. Ook een veranderd uiterlijk van het gezicht/hoofd kan seksualiteit beïnvloeden.

Het moeten dragen van een stoma (bijvoorbeeld een darm-, urine- of strottenhoofdstoma) na een operatie kan ook gevolgen hebben voor seksualiteit. Bijvoorbeeld omdat er onzekerheid is of het stoma misschien zal lekken tijdens het vrijen. Of bij een strottenhoofdstoma over wel of niet kunnen (of durven) praten tijdens seks of kortademigheid die invloed heeft op het vrijen.

Bij elk soort operatie kan een litteken gevoelig zijn of kan het lichaamsbeeld veranderen.

Chemotherapie

Chemotherapie kan erge vermoeidheid, misselijkheid, haaruitval en gewichtstoename of -verlies veroorzaken. Dit kan niet alleen tijdens maar ook na de behandeling gevolgen hebben voor seksualiteit. Vrouwen kunnen door chemotherapie van de ene op de andere dag in de overgang komen. Dit zorgt voor plotse menopauzale klachten, zoals vaginale droogheid, en verlies van vruchtbaarheid. Bij mannen kan chemotherapie eveneens leiden tot onvruchtbaarheid. Het verlies van vruchtbaarheid kan veel betekenen voor het gevoel van vrouw-/man-zijn. Een onvervulde kinderwens kan veel verdriet met zich meebrengen. Chemotherapie kan ook leiden tot een verdoofd gevoel in de handen en voeten (neuropathie). Dit kan de aanrakingen en het strelen tijdens seks veranderen.

Bestraling

Bij een behandeling met bestraling wordt geprobeerd zo specifiek mogelijk op het doelgebied te bestralen. Het omliggende weefsel wordt zoveel mogelijk gespaard. Door uitwendige bestraling kan de huid droog, rood of pijnlijk zijn. Tijdens een behandeling met bestraling kan je erg moe zijn. Maar ook na de behandeling kan het weefsel/de huid veranderen (verdikking, gevoeligheid, verlittekening). Als een borst is bestraald, kan die ‘stevig’ worden. Hierdoor kan een asymmetrie ontstaan met de niet-bestraalde borst.

Als de eierstokken of zaadballen en penis in het bestraalde gebied liggen, kan dit leiden tot onvruchtbaarheid.

Bestraling kan ook effect hebben op slijmvliezen. Deze kunnen droog worden, bijvoorbeeld in de mond of vagina. Bij inwendige bestraling van de vagina, bij bijvoorbeeld baarmoederhalskanker, kan de vagina verkorten of vernauwen en verandert het slijmvlies. Het slijmvlies wordt bijvoorbeeld dunner of minder goed doorbloed. Ook een verandering in het orgasme van de man kan optreden door bestraling. Er is dan bijvoorbeeld een verminderde hoeveelheid sperma of een onprettig gevoel bij orgasme.

(Anti-)hormonale therapie

Hormonale therapie wordt gegeven bij onder andere hormoongevoelige borstkanker of bij prostaatkanker. Deze typen kanker groeien onder invloed van hormonen. ‘Hormonale therapie’ is eigenlijk anti-hormonale behandeling. Het zorgt er namelijk voor dat de hormonen niet meer worden aangemaakt of dat de invloed van hormonen wordt beperkt. Gevolgen voor de seksualiteit bij vrouwen kunnen vaginale droogheid en daardoor pijn bij penetratie zijn. De vagina kan zo droog zijn dat ook bij zitten of fietsen pijn optreedt. Voor zowel vrouwen als mannen kan er verminderd seksueel verlangen zijn, en verminderde gevoeligheid voor seksuele prikkels.

Stamcel transplantatie

Een stamceltransplantatie is een behandeling voor bijvoorbeeld leukemie. Bij transplantatie van stamcellen van een donor kan er een reactie van het immuunsysteem komen op deze lichaamsvreemde cellen. Dat kan leiden tot ‘graft versus host disease’ (GVHD). Bij GVHD kunnen er rode bultjes of uitslag op de huid ontstaan, of erge droogheid of verdikking van de huid. Dat kan op het gehele lichaam zijn en dus ook op de penis of vulva. Hierdoor kan onder andere pijn, jeuk, verlittekening en droogheid van de vulva/vagina en penis ontstaan. Ook kromtrekken van de penis komt voor.

Seksuele relatie en identiteit

Niet alleen de lichamelijke seksuele functies veranderen. Maar ook de seksuele relatie (met je partner of met jezelf) en je seksuele identiteit. Misschien moet je wennen aan je veranderde (seksuele) lijf. Of voelt het vreemd om na een periode van ‘patiënt zijn’ weer om te schakelen naar ‘seksueel persoon’ of ‘seksueel koppel’. Misschien voel je afstand tot je lichaam, omdat je je lijf niet meer vertrouwt. Of moet je wennen aan je veranderde uiterlijk als je in de spiegel kijkt.

Kanker zorgt dus voor veel veranderingen op het gebied van seksualiteit. Seks na kanker kan je confronteren met wat je verloren hebt. Dit is een ervaring van verlies en rouw.

Juist na de behandeling heb je de behoefte dat alles weer een beetje normaal wordt. Het kan dan lastig zijn al deze veranderingen te bemerken. Hoe ga je daarmee om?

Tips

Ben je zoekende hoe om te gaan met veranderde seksualiteit na kanker? Dan kunnen onderstaande tips misschien helpen.

• Als je er behoefte aan hebt, zoek eens online naar seksuele veranderingen na kanker. Het kan erkenning geven om te lezen of horen over de mogelijke veranderingen. Je bent niet de enige. Tips voor websites zijn bijvoorbeeld de pagina’s over seksualiteit van Kanker en seks (van NFK), Sick and sex, Kanker.nl, Borstkankervereniging Nederland en podcasts zoals De herontdekking van haarzelf en De Bespreekkamer.
• Als je een partner hebt, probeer dan met hem of haar te praten over de veranderingen die er zijn. Sommige zullen misschien al duidelijk zijn voor je partner, andere niet. Al pratende kan je er ook zelf meer achterkomen hoe het zit en wat je nodig hebt.
• Probeer seks (in de breedste zin van het woord) en aanraking niet te vermijden. Maar kijk juist of je in kleine stappen kan proberen uit te vinden wat wel werkt of goed voelt op dit moment. Zo leer je over je lijf en je behoeftes. Je kan bijvoorbeeld als eerste stap jezelf insmeren met een body lotion. Richt je op de aanraking. Als je een partner hebt, begin bijvoorbeeld eens met een avond fijn tegen elkaar aan zitten op de bank. Of geef elkaar een massage of streel. Op deze manier kun je nieuwe succesvolle ervaringen opdoen. Dit helpt je om stap voor stap te gaan uitkijken naar aanraking en contact.
• Richt je op wat wel goed voelt en werkt op dit moment. Wees mild naar jezelf. Niet alles hoeft in een keer opgelost of aangepakt. Geniet van de dingen die nu goed voelen en zoek die op. Zo verlaag je de kans op frustratie.
• Als je wel een keer gefrustreerd of boos bent over de veranderingen, krop het dan niet op, maar praat erover.
• Als je als vrouw last hebt van pijn bij penetratie of gemeenschap, vrij dan voorlopig op andere manieren. Of neem langer de tijd zodat je meer seksueel opgewonden kan worden. Goed nat worden van de vagina is immers nodig voor pijnloze penetratie. Dat kan als je meer tijd besteed aan hoog in opwinding komen. Gebruik daarnaast een glijmiddel, zoals Pink of Bodygliss. Gebruik glijmiddel echter niet als vervanging van eigen opwinding.
• Sowieso is het een goed idee om tijdens seks uitgebreid tijd te besteden aan niet-penetratie seks. Dat geldt zowel tijdens partnerseks als tijdens zelfbevrediging. Voor vrouwen is de vagina immers niet het meest gevoelige deel van het geslachtsdeel. Opwinding kan vooral toenemen door stimulatie van de clitoris.
• Bij verlies van of verandering in erogene zones kan je experimenteren met strelen. Door je aandacht te richten op hoe aanrakingen voelen, kan je op zoek gaan naar nieuwe erogene zones. Of nieuwe manieren van aanraken vinden die opwindend zijn voor jou. Dit kan je samen met een partner doen, maar ook alleen.
• Om zin te krijgen in seks en opwinding te ervaren, zijn seksuele prikkels nodig. Zoek naar de prikkels die jij nodig hebt. Misschien zijn die anders dan voor de kankerbehandeling. Heb je stevigere prikkels nodig of juist zachtere? Of nieuwe prikkels? Experimenteer!
• Als je vermoeid bent, probeer dan seks te hebben op een anders tijdstip, bijvoorbeeld de ochtend. Of op een dag van de week dat je minder moe bent. Bij gemeenschap kan het uitmaken welke seksuele positie je gebruikt. Het kan bijvoorbeeld minder energie kosten om zelf (onder) te liggen. Ook seks zonder penetratie of zonder orgasme kan prettig zijn omdat het minder energie kost.
• Een vibrator kan extra stimulatie geven als het gevoel in de clitoris is veranderd.
• Bij een verkorte vagina kan diepere penetratie met de penis niet prettig voelen. Dan kan een ring rond de penis als ‘bumper’ dienen. Daardoor gaat de penis minder diep naar binnen. Je kan ook je hand als ring rond de penis houden.
• Bij erectieproblemen kan je met je (huis)arts overleggen over het gebruik van erectiebevorderende medicatie. Bij moeite om een erectie te behouden, kan een penisring ook hulp bieden.
• Een vacuümpomp kan helpen bij het krijgen van een erectie. Door middel van de pomp wordt bloed in de penis gezogen. Daarna plaats je een ring rond de penis die helpt om de erectie te behouden.
• Heb jij of hebben jij en je partner meer hulp nodig bij het vormgeven van seksualiteit na kanker? Ga dan naar je huisarts voor een verwijzing naar een seksuoloog. Op de website van de Nederlandse Vereniging voor Seksuologie vind je een seksuoloog bij jou in de buurt.

Seksualiteit na kanker gaat over het herontdekken van je seksualiteit en lichaam, het aanpassen van de manier waarop je seks hebt, het afwijken van de bekende paden en stap voor stap nieuwe ervaringen opdoen. Door jezelf en je partner dit toe te staan, kan je samen op (her)ontdekkingstocht gaan.

_{Iconen in tekst: The Noun Project.}